Παιδικό Πένθος: Τι Πρέπει να Ξέρουν Γονείς & Θεραπευτές

Το πένθος στην παιδική ηλικία είναι μια δύσκολη αλλά φυσιολογική διαδικασία. Τα παιδιά βιώνουν την απώλεια διαφορετικά από τους ενήλικες: άλλοτε δείχνουν έντονη θλίψη και άλλοτε μοιάζουν σαν να συνεχίζουν κανονικά το παιχνίδι τους. Αυτή η εναλλαγή είναι φυσιολογική και αποτελεί τρόπο «προστασίας». Κάθε αναπτυξιακό στάδιο έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες, που καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αντιλαμβάνεται, βιώνει και εκφράζει την απώλεια. Για έναν γονέα, η κατανόηση αυτών των διαφορών είναι καθοριστική για να μπορέσει να σταθεί αποτελεσματικά δίπλα στο παιδί του.

Τι είναι το παιδικό πένθος

Το παιδικό πένθος είναι η διαδικασία μέσω της οποίας τα παιδιά επεξεργάζονται την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Σε αντίθεση με τους ενήλικες, τα παιδιά συχνά πενθούν διαλείπουσα — εναλλάσσοντας στιγμές θλίψης με στιγμές παιχνιδιού ή χαράς. Αυτό δεν σημαίνει ότι πονάνε λιγότερο· είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης.

Σύμφωνα με την American Psychological Association (APA, 2019), η κατανόηση του θανάτου αναπτύσσεται σταδιακά μέσα από την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και το γνωστικό επίπεδο κάθε ηλικίας.

Πένθος ανά ηλικιακό στάδιο

Βρεφική ηλικία (0-2 ετών)

• Δεν έχουν κατανόηση του θανάτου ως οριστικό γεγονός.

• Ανταποκρίνονται κυρίως στη συναισθηματική απουσία: αϋπνία, αλλαγές στη διατροφή, συχνότερο ξύπνημα τη νύχτα.

• Η σταθερότητα και η σωματική φροντίδα (αγκαλιά, ρουτίνα) είναι το «αντίδοτο».

Προσχολική ηλικία (2-6 ετών)

• Εμφανίζεται έντονα η μαγική σκέψη («Ο μπαμπάς πέθανε γιατί δεν ήμουν καλό παιδί»).

• Συχνά προσωποποιούν τον θάνατο («ένα τέρας τον πήρε»).

• Εκφράζουν το πένθος μέσα από παιχνίδι, ζωγραφιές ή σωματικά συμπτώματα.

• Συχνά πιστεύουν ότι ο θάνατος είναι αναστρέψιμος — μπορεί να ρωτούν «πότε θα γυρίσει;». 

• Εκδηλώνουν πένθος με παιχνίδι, ζωγραφιές, ή επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις.

• Μπορεί να παρουσιάσουν παλινδρόμηση (π.χ. ξανά πιπίλα, άρνηση σχολείου).

• Χρειάζονται επανάληψη, απλές εξηγήσεις και επαναλαμβανόμενη παρουσία ασφαλείας.

  
  

Δείτε περισσότερα για τον ρόλο της παιγνιοθεραπείας.

Σχολική ηλικία (6-12 ετών)

• Αρχίζουν να κατανοούν το οριστικό του θανάτου, αλλά συχνά έχουν ενοχές («Μήπως φταίω εγώ;»).

• Μπορεί να εμφανίσουν θυμό, ενοχές ή δυσκολίες στο σχολείο.

• Έχουν ανάγκη από σαφή ενημέρωση και στήριξη στην καθημερινότητα.

• Πιθανές αντιδράσεις: πτώση σχολικής επίδοσης, άρνηση, σκέψεις θανάτου, αποξένωση. 

• Ερώτηση που συχνά κάνουν: “Αυτό που νιώθω είναι φυσιολογικό;”

• Σημαντικό να δίνεται χώρος για εκφράσεις (γραφή, δημιουργία memory box, συζήτηση).

Εφηβεία

• Αντιλαμβάνονται τον θάνατο όπως οι ενήλικες, αλλά οι εκφράσεις μπορεί να είναι πιο «κρύες» ή απόμακρες.

• Μπορεί να αποστασιοποιούνται ή να δείχνουν «αδιάφοροι».

• Συχνά χρειάζονται χώρο να εκφραστούν με δικούς τους όρους.

• Κίνδυνος κατάθλιψης, σκέψεων αυτο-αξίας, συμπτωμάτων μετατραυματικού στρες όταν δεν υποστηρίζονται.

• Θέλουν αυξημένο έλεγχο, να αποφασίζουν πόσα να μοιραστούν και με ποιον.

Οδηγίες & Στρατηγικές για Γονείς & Θεραπευτές

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς

• Ειλικρίνεια: αποφεύγετε παραπλανητικές φράσεις όπως «κοιμήθηκε».

• Σταθερότητα στην καθημερινότητα (ρουτίνα, σχολείο, οικογενειακό πρόγραμμα).

• Κατανόηση & παρουσία: συχνά ακόμη και όταν δεν μιλούν, τα παιδιά αναζητούν τη συναισθηματική σας παρουσία. 

• Δώστε χώρο για ερωτήσεις – αλλά μην αναγκάζετε.

• Χρησιμοποίηση βιβλίων / ιστοριών: βοηθούν στο άνοιγμα του διαλόγου με τα παιδιά. 

• Μνημοσυνήματα / τελετουργίες: γράμμα, memory box, κάποιες συμβολικές πράξεις μπορούν να βοηθήσουν στη σύνδεση και στον αποχαιρετισμό.

Τι μπορούν να κάνουν οι θεραπευτές

• Εφαρμογή θεραπευτικών τεχνικών όπως συμβολικό παιχνίδι, αφήγηση, ζωγραφική, group grief therapy. 

• Ανάπτυξη εξατομικευμένων σχεδίων με ορισμένους στόχους (π.χ. έκφραση συναισθημάτων, αποχαιρετισμός).

• Παρακολούθηση για δυσπροσαρμοσμένο πένθος (persistent grief, δυσκολία λειτουργικότητας).

• Συνεργασία με γονείς και σχολείο για γενίκευση δεξιοτήτων.

Πότε χρειάζεται βοήθεια ειδικού

• Όταν το παιδί παρουσιάζει επίμονα εφιάλτες, έντονη απομόνωση ή επιθετικότητα. 

• Όταν η λύπη φαίνεται να «παγώνει» την καθημερινότητά του. 

• Όταν δεν μπορεί να μιλήσει καθόλου για την απώλεια ή δείχνει έντονες ενοχές.

  
  

Διαβάστε εδώ το άρθρο μας για τη διαχείριση παιδικού άγχους

Συχνές Απορίες που Έχουν οι Γονείς (και τα Παιδιά)

1. «Πότε θα “περάσει” το πένθος;»

   Τα παιδιά δεν «περνούν» το πένθος με βάση ένα χρονοδιάγραμμα. Είναι φυσικό να υπάρχουν επαναλήψεις θλίψης, επιστροφές σε παλιές συμπεριφορές ή στιγμές που φαίνεται ότι «το ξέχασαν». Η έρευνα δείχνει ότι ενώ οι περισσότεροι προσαρμόζονται χωρίς θεραπεία, περίπου 20 % των παιδιών μπορεί να χρειάζονται υποστήριξη για να αποφύγουν μακροχρόνιες δυσκολίες. 

2. «Τι λέμε στα παιδιά για το θάνατο;»

   Τα παιδιά κάνουν πολύ ερωτήσεις όπως «Πότε θα γυρίσει;», «Γιατί πέθανε;», «Τι συμβαίνει μετά;». 

   Είναι κρίσιμο να απαντάμε ειλικρινά, με απλά λόγια, χωρίς να υπερφορτώνουμε με πληροφορίες που δεν καταλαβαίνουν. Σπάνια ζούμε όλοι με την ίδια ταχύτητα ενηλικίωσης — πρέπει να προσαρμόσουμε την εξήγηση στο γνωστικό επίπεδό του παιδιού.

3. «Αν δεν δείξει ότι πενθεί, μήπως δεν το καταλαβαίνει;»

   Όχι απαραίτητα. Τα παιδιά συχνά «κατεβάζουν» τη θλίψη με παιχνίδι, σωματικά συμπτώματα (π.χ. πονοκέφαλοι, στομαχόπονο) ή παλινδρόμηση. 

   Το γεγονός ότι δεν μιλά ανοιχτά δεν σημαίνει ότι δεν το επεξεργάζεται. Η παρουσία, η σιωπηλή στήριξη και η σταθερότητα είναι σημαντικά.

4. «Πρέπει να πάμε σε ειδικό; Πότε το καταλαβαίνουμε;»

   Αν η θλίψη επιμένει πέρα από ό,τι αναμενόταν (για μήνες χωρίς αλλαγή), επηρεάζει σοβαρά τη λειτουργικότητα (σχολείο, ύπνος, κοινωνικές σχέσεις), ή εκδηλώνεται με συμπτώματα άγχους / κατάθλιψης, τότε η παρέμβαση ενός ψυχοθεραπευτή παιδιών είναι σημαντική.

   Η κλινική αναθεώρηση Supporting the Grieving Child and Family προτείνει ότι οι ενήλικες πρέπει να παρακολουθούν για συμπτώματα που δεν υποχωρούν και να προσφέρουν σταθερότητα και ρύθμιση. 

Με λίγα λόγια...

Το παιδικό πένθος είναι μια διαδικασία που χρειάζεται κατανόηση, ειλικρίνεια και θεραπευτική στήριξη. Κάθε ηλικία εκφράζει διαφορετικά την απώλεια· το σημαντικό είναι να είμαστε εκεί, να ακούμε και να προσφέρουμε ασφάλεια.

Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για το πώς το παιχνίδι μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να επεξεργαστούν δύσκολα συναισθήματα, διαβάστε το άρθρο μας για την παιγνιοθεραπεία.

Αναφορές 

• American Psychological Association (2019). Children and Grief.

• UNICEF (2021). Supporting Children Through Loss and Bereavement.

• Worden, J.W. (2018). Children and Grief: When a Parent Dies. Guilford Press.